Determinizm technologiczny. Nowe ...

Determinizm technologiczny. Nowe spojrzenie na media

KATARZYNA WIEJAK

Uniwersytet Wrocławski

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku kształtują się dwa podstawowe nurty współczesnej komunikologii: empiryczny i krytyczny, w skład których wchodzą wszystkie najbardziej istotne teorie dotyczące komunikowania Niejako z boku sytuuje się determinizm technologiczny, reprezentowany prze/ Harolda Adamsa Innisa i Marshalla McLuhana, a współcześnie przez Derncka de Kerckhove.

Elihu Katz teorię tę przypisuje do paradygmatu technicznego, który opiera się na podstawowym założeniu, że media przede wszystkim pokazują nam, Jak mamy myśleć i jak porządkować rzeczywistość przez nie przetwarzaną. Środki masowego przekazu wpływają na rozwój cywilizacyjny społeczeństw nie tylko przez treści, które przekazują, ale i przez samą swoją formę i cechy1. W kro l!u zainteresowań determinizmu technologicznego leży zatem sam kanał komunika­cyjny i jego oddziaływanie na dzieje ludzkości. Według Walerego Pisarka, który w swej wypowiedzi powołuje się na H. Mowlanę, determinizm technologiczny to jedna z trzech współczesnych szkół z zakresu komunikowania masowego, tu/ obok „potrójnego M" (masowe społeczeństwo, masowe media i masowa kultura) i ekonomii politycznej. Natomiast jej „kamieniem węgielnym [...J jest te/a, /e charakter kultury zależy od dominującej technologii przekazywania informacji"' Mianem determinizmu technologicznego określa się zatem postawę intelek­tualną, która zawiera w sobie przekonanie, że technologia determinuje ostatec/-nie organizacje społeczne człowieka i jego perspektywę postrzegania rzeczywi­stości3. Teoria ta to zbiór twierdzeń opierających się więc na próbie określenia miejsca i roli środków masowego przekazu w historii człowieka. Poglądy repre­zentowane przez Innisa i McLuhana, mieszczące się w jej ramach, istotnie się od siebie różnią, głównie przez odmienne rozmieszczenie akcentów. McLuhan, będący uczniem i spadkobiercą Innisa, powiela, a także uzupełnia niektóre jego schematy teoretyczne (np. definicję mediów), ale równocześnie dokonuje zwro­tu w postrzeganiu natury mediów i ich relacji względem cywilizacji i kultury4. Dla jego poprzednika najważniejsza była historiozofia i zainteresowanie samy­mi formami organizacji ludzkiej oraz następującymi po sobie okresami ich roz­woju. Innis postrzegał media poprzez pryzmat historii, McLuhan natomiast -historię kultury poprzez ewolucję mediów. Stąd w periodyzacji epok dziejów ludzkich (o których szczegółowo w dalszej części pracy) pierwszy posługuje się następującymi określeniami: „cywilizacja mezopotamska", „babilońska" czy „amerykańska", drugi zaś wymienia cywilizację typograficzną, mechaniczną i elektroniczną. Cywilizację mechaniczną nazywa także cywilizacją Gutenberga, elektroniczną zaś - Marconiego5.

Najbardziej oddanym myśli McLuhana i jego naśladowcą jest współcześnie de Kerckhove, który nie tylko jest wierny wielu aspektom teorii poprzednika, ale i wysuwa inne, niemniej prowokujące hipotezy. Za życia McLuhana był jego asy­stentem, tłumaczem prac, współautorem niektórych książek6. Skupia się on przede wszystkim na analizie ciągle rozwijających się nowych technik komuni­kowania (od telewizji do cyberprzestrzeni) i jest zwolennikiem synkretycznego traktowania rzeczywistości, tzn. łączenia w interpretacji świata dokonań różnych na pozór pól badawczych: socjologii, psychologii jednostki i psychologii społecz­nej, informatyki, politologii, historii. Jest także kontynuatorem słynnej na całym świecie, a zapoczątkowanej przez Innisa, szkoły toronckiej. Jego badania sku­piają się wokół wpływu, jaki wywierają nowe media na strukturę społeczeństw, ale zajmuje się także studiowaniem zmian zachodzących w indywidualnej per­cepcji i subiektywności człowieka.

1. Harold Adams Innis - dzieje cywilizacji a media

Harold A. Innis urodził się w 1895 r. w Kanadzie. Studia ukończył i otrzy­mał tytuł doktora na uniwersytecie chicagowskim. Przez wiele lat pracował na uniwersytecie w Toronto jako dyrektor wydziału ekonomii politycznej. Szczyt je­go aktywności naukowej przypadł na początek lat pięćdziesiątych naszego wie­ku, kiedy to wydał dwa najważniejsze swoje dzieła: Empire and Communicalion (1950) oraz The Bias of Communication (1951), w których zawarł wykładnię swojej teorii7.

Najistotniejsza jest u niego teza ekonomiczna, że rozdział środków produk­cji i dystrybucja wiedzy dokonywana jest przez klasę rządzącą, posługującą się kolejno pojawiającymi się środkami masowego przekazu8. H. Innis analizował przede wszystkim, jak już wspomniano na wstępie, wpływ i rozwój zjawiska ko­munikowania na przestrzeni wieków. Jego historia jest historią mediów w bila­teralnym oddziaływaniu z cywilizacją. Komunikowanie, w jego teorii, obejmuje wszelkie zasoby materialne i intelektualne, mobilizowane przez cywilizację w wyniku transmisji kulturowej i gromadzenia danych o rzeczywistości. Proces jest rozciągnięty w czasie, a zasoby wykorzystywane są w jego toku w celu prze­kazania zgromadzonej wiedzy przyszłym generacjom9. Sam proces komuniko­wania jest podstawowym elementem życia społecznego, który konstytuuje spo­łeczeństwo, zmienia je, ale który zarazem jest ujmowany przez nie w określone ramy kulturowe10. Media zaś to owe zasoby, które umożliwiają komunikowanie. To są, według Innisa, obiekty materialne, czasem techniki lub technologie ko­munikowania, a także powiązania wszystkich tych elementów. Są nimi gliniane tabliczki, piórka, papirus, rodzaje pisma, papier, biblioteki itp. Tę definicję me­diów w późniejszym okresie rozszerzył, sprecyzował i spopularyzował McLu­han11. Posługując się kryterium dominującego wpływu danego medium w okre­ślonym czasie historycznym, stworzył on typologię sześciu następujących po so­bie epok cywilizacji ludzkiej. Są to:

1.       Cywilizacja Mezopotamii aż do powstania imperium greko-romańskiego
(ok. 3000 do 700 r. p.n.e.).

2.       Epoka imperium greko-romańskiego (od 700 r. p.n.e. do 410 r. n.e.).

3.       Czasy końca imperium do późnego średniowiecza (od 410 r. do X w.).

4.       Od późnego średniowiecza do epoki renesansu (X-XVI w.).

5.       Od reformacji do rewolucji francuskiej (XVI-XIX w.).

6.       Epoka współczesna (XIX i XX w.)12.

Pomiędzy określonymi epokami i dominującymi wówczas mediami zacho­dzi ścisły związek. Owa więź przejawia się na polu filozofii, prawa, architektu­ry, wiedzy. Korespondujące ze sobą epoki historyczne i dominujące media przed­stawione zostały w poniższej tabeli13.

Tabela 1. Media w epokach historycznych

Epoki historyczne

Media

3000-700 r. p.n.c.

Tabliczka gliniana, piórko, pismo klinowe

700 r. p.n.c-410 r.

n. c.

Papirus, pędzelek, zaostrzona trzcinką, pismo hierogli-ficzne i hieratyczne, alfabet

410 r.-X w.

Pergamin, papier, atrament

X-XV w.

Papier, atrament, pędzelek, druk

XVI-XIX w.

Prasy mechaniczne, papier

XIX-XX w.

Celuloid, radiofonia

Źródło: P. Attallah, Theories de la communication. ł/istoire. conte\te, pouvoir, Tele--universite, Sainte-Foy (Quebec) 1993, s. 249.

Na przykładzie Mezopotamii Innis wskazuje, jak na skutek detenninizmu przyrodniczego i wynikającego z niego bardzo ścisłego związku między wzro­stem cywilizacji sumeryjskiej a zasobem naturalnym w postaci gliny wykształ­ciła się określona forma piśmiennictwa. Mediami używanymi wówczas do ko­munikowania były gliniana tabliczka i kawałek ukośnie zaostrzonej trzciny14. Owa specyfika zasobów, którymi rozporządzali Sumerowie, zdecydowała

0              kształcie pisma - trzcinką „wyciskano" w wilgotnej glinie znaki, wyglądające jak rzędy pionowych i poziomych kresek, a następnie tabliczki suszono lub wy­palano15. Taki sposób korzystania z dogodności pisma wymagał z kolei od pi­szącego dużego nakładu czasu, staranności i uwagi, a także dużo miejsca, gdzie można by dokumenty tak powstałe przechowywać. Piśmiennictwem mogli za­tem zająć się ludzie dysponujący przede wszystkim wolnym czasem i odpowie­dnim wyszkoleniem. W ten sposób umiejętność pisania i czytania koncentrowa­ła się wokół małej kasty społecznej - kapłanów16. Znajomość pisma umożliwia­ ła gromadzenie wiedzy przez pokolenia bez niebezpieczeństwa jej zapomnienia i utraty. Ten rodzaj wiedzy zaś dawał władzę nad czasem i śmiercią, nad rzeczy­
wistością, która manifestowała się w realnym panowaniu ekonomicznym (umie­jętność liczenia), religijnym (np. przewidywanie ruchów planet czy zaćmień Słońca) i politycznym. Wiedza w kontekście władzy o charakterze religijnym po­zwalała na rozwój dziedzin ściśle związanych z naturą tego panowania - astro­logii i astronomii, matematyki, różnych form transcendencji17. Cywilizacja Me­zopotamii wykształciła jednak pismo, które stało się środkiem umożliwiającym przedłużenie tradycji opierającej się na przekazie ustnym i silnie scentralizowa­
nej władzy lokalnej. Z tego powodu państwo sumeryjskie upadło pod naporemnowej cywilizacji - imperium grecko-rzymskiego. Ja koncepcja wiąże się z głównym punktem teorii Innisa: różnicą miedzy komunikowaniem oralnym i wizualnym, a także ideą biasu   .

W całej historii cywilizacji ludzkiej przeplatają się ze sobą dwa rodzaje po rozumiewania się - mowa i pismo. Równowaga między nimi jest zjawiskiem tak pożądanym, jak rzadkim. Z reguły jedno przeważa nad drugim, a decyduje o tym dominujące w danym okresie medium19. A. Kłoskowska określenie bias tłuma­czy jako wypaczenie, polegające na przewadze jednej z form. Po angielsku ozna cza to tendencję, skłonność, inklinację20. Ideę biasu konstytuują dwa pojęcia władza czasu oraz władza przestrzeni21. Kontrolę nad tymi dwoma czynnikami sprawuje władza polityczna ukształtowana przez dane aspekty technologiczne epoki. Media tworzą organizację społeczną22.

Aby powiedzieć, czym jest pierwsza z nich, Innis każe nam wyobrazic so­bie społeczeństwo nie znające pisma, w którym mamy do czynienia jedy nie z ko-munikowaniem oralnym. Jakie są tego implikacje dla tej cywilizacji? Przede wszystkim naukowiec widzi tę wspólnotę jako bardziej intymna i /waru   We­dług A. Kłoskowskiej Innis ujmuje ją na wzór wspólnoty Tónnisa     Gemem schaft...